YAPONİYA: Dost ölkə haqqında bilgilərdən

Yapon möcüzəsi haqqında eşitmişik yəqin ki, bəlkə də çox da oxumuşuq. O möcüzənin əsasında məhz Kayzen durur. Yəni “davamlı olaraq yaxşılaşdırma, mütəmadi olaraq irəliyə getmə, hər günü öncəki gündən daha yaxşı” deməkdir, Kayzen. Məhz onların uğurunun “niyə”sində duran əsas amillərdəndir bu Kayzen.
Yaponların bir çox xarakteristik özəllikləri var ki, onlardan bir neçəsini sadalayaq:

* Tipik bir yapon heç vaxt “bu məni maraqlandırmır, mənə nə” deməz. Kollektiv ruh onlarda inanılmaz yüksəkdir.
* Yaponlar çox qürurludurlar, qürurlarına toxunulduğunda rahatca intihar etməyi bacaran bir millətdir. Kapitalizmin təzə kök atdığı vaxtlarda yeni-yeni borclanmağa başlayan yaponlar ödəyə bilmədiklərində kütləvi intiharlara başladılar, hətta bir vaxtlar ölkədə intihar səviyyəsi 100 min adama 28 nəfərə kimi qalxmışdı. Xəta olar, amma onun sayı 0 olar deyirlər. Xəta edəni bağışlamırlar, etməyi də heç sevmirlər, bu səbəbdən yaponlar ən az xəta etdiklərinə görə də dünyanın ən az üzr istəyən millətidir.
* Yaponlar heç vaxt səs tonlarını qaldırmaz, kimsə də bunu etdiyində özlərinə qarşı təhqir hesab edərlər.
* Yaponiyada kişilər qadınlardan üstün hesab olunur. Qadınlar adətən ikinci dərəcəli işlərdə çalışar. Yapon kişisi ona qadının hökm etməsini heç sevməz. Hətta maraqlı bir fakt var ki, Yaponiyada ali təhsilli qadınlar, orta təhsillilərə nisbətən daha az iş tapa bilirlər. Çünki ali təhsilli qadınları işə götürməyə həvəsli olmur yapon kişilər. Orta təhsillilər isə bəsit, sadə işləri görürlər. Yapon kişisinə görə yapon qadını evlənənə qədər işləyə bilər, evləndikdən sonra isə onun işi vətəninə xeyirli nəsil yetişdirmək olmalıdır.

İndi də Yapon idarəçiliyinin maraqlı tərəflərini sadalayaq:

* Yaponlar fərdi qərar verməyi sevmirlər, qərarlar adətən ortaq alınır, hamının fikri mütləq dinlənilir. Ailədə bu mədəniyyət hakim olduğundan onların işinə də keçib. Yaponlara görə ortaq qərarlar verilərkən, hər kəs razı qalır, çünki hamı hiss edir ki, bu qərarın verilməsində onların da rolu var və təbii olaraq o qərarı dəstəkləməyə başlayırlar. Qərbdə isə adətən bəlli xüsusi qruplar qərar verir və nəticədə aşağılar əksərən qərardan narazı qalırlar. Qərbdə qərarı həm də tez verirlər, amma icrası uzun çəkir. Uzun çəkən icra isə xətalara səbəb olmaqla yanaşı, bu qərardan xəbəri olmayan aşağıdakı işçilər tərəfindən könülsüz yerinə yetirilir. Onlar iş müstəvisində bir qərara gəlməkdən ötrü 80-ə yaxın insanın fikrini yazılı şəkildə alarlar. Məhz buna görə də Amerikada belə bir deyim var ki, “əgər Yaponiyaya bir müqavilə imzalatmaq üçün gedirsinizsə, əsla bunu 1-2 gündə edə biləcəyinizi sanmayın. Bəxtiniz olsa, 2 həftədən sonra bəlkə “hə” cavabını alarsınız”.
* Yaponlar heç bir şeyə “ən yaxşı” deməzlər. “Bu işi etməyin başqa yolu yoxdur” – demək də onlarlıq deyil.
* Yapon idarəçiliyində Kayzen prinsipinə uyğun olaraq qazanc deyil, keyfiyyət öndədir. Qərbdə əgər hər işdə yenilik və nəticə öndədirsə, Yaponiyada isə proses və keyfiyyət hər şeydən öndə gəlir. Məsələn, Toyotada işləyənlər il ərzində ortalama 33 təklif verirlər ki, bunun da məqsədəuyğun olanlarını dərhal icra edirlər. Şirkətdə təklif vermək yaponlar üçün vəzifə borcu kimi bir şeydir.
* Yaponiyada keyfiyyəti maksimuma çatdırmaq üçün mütəmadi beyin fırtınası (brain storm) keçirilər, hər kəs ağlına gələn-gəlməyən təkliflərini verər, bütün təkliflər də sürətlə qeydə alınar. Ən önəmli məsələ isə, brain storm zamanı irəli sürülən təkliflər qətiyyən müzakirə olunmaz, tənqid olunmaz. Bu prinsipdən bizim yerli idarəçilərimiz də örnək götürsə, pis olmazdı. Çox fikirlər məhz bu halda doğulmamış ölür.

* Yuxarıda dediyimiz kimi xəta etməyi sevməzlər. Olarsa belə, bunu araşdırmağın çox maraqlı üsulunu tapıblar. Üsulun adı “5 WHY”, yəni bir xəta baş verdikdə səbəbin kökünə çıxmaq üçün 5 dəfə “niyə” sualına cavab tapmaqdır. O qədər müdrik bir düşüncədir ki, ilk dəfə bunu kitabdan oxuyanda bir müddət donub qaldım heyranlıqdan. Bu üsulu qısa nümunə ilə izah edək: Deyək ki, şirkətin facebook səhifəsinə narazı bir müştəri satıcının ona pis xidmət göstərməsindən şikayətlənib. Bu halda yaponlar onu məhz 5 dəfə niyə deməklə belə araşdırardılar:
– Satıcı müştəriyə pis xidmət göstərib, niyə?
– Ona görə ki, yorğun olub.
– Satıcı niyə yorğun olub?
– Ona görə ki, bu gün 12 saat ayaq üstə dayanıb.
– Niyə məhz 12 saat ayaq üstə dayanıb?
– Ona görə ki, o mağazada iş sistemi belə qoyulub.
– O mağazada iş sistemi niyə elə qurulub?
– Ona görə ki, şirkət ümumən bu cür sistemlə işləyir.
– Şirkət niyə belə bir sistemlə işləyir?
– Ona görə ki, yeni CEO belə istəyib.
Aha, deməli, səbəbin kökü şirkətə yeni gəlmiş CEO-dadır. Yaponlar da məhz “müalicəyə” ən axırıncı niyə sualına cavabdan başlayırlar. Onlarda hər işin bir standartı var, onu tam yazmağa vaxt sərf edərlər, amma sonunda onu bütün işlərinə tətbiq edərlər, işə yeni gələn üçün də işi mənimsəmə, anlama asan olar.
* Yaponlara görə problemi həll etmədə ən operativ üsul onu o problemə ən yaxın olan şəxslə həll etməkdən keçir. Halbuki qərbdə bu tərsinədir. Məsələn, Amerikalılar ağıla inanarkən, yaponlar bir addım da qabağa gedərək həqiqətə inanarlar. Amerikalılar gələcəyə doğru sürətlə addımlayarkən, yaponlar əksinə, keçmişlərinə çox bağlıdırlar.

“Bir vaxt boşanmaq üçün evlənmədiyiniz kimi, bir vaxt işdən çıxmaq üçün də işə girməyin”.

Bəs, bu gündoğan ölkədə işçi və işəgötürən psixologiyası necədir?

Yaponiyada insan amili, işçilərə münasibət qərbdəkindən köklü sürətdə fərqlənir. Məsələn, Yaponiyada işçinin şəxsi ciddi problemi olmadıqca və cinayət işləmədikcə işdən çıxarılmazlar. Hətta firmalar arasında qarşılıqlı işçi alış-verişini durdurmaq üçün hazırlanan qaydalar belə vardır. Bu olmasa belə, yaponlar işlərini tez-tez dəyişməyi, hətta dəyişməyi sevməzlər. Burada ali təhsillilərlə orta təhsillilər işə alınarkən fərqli dəyərləndirmə edilir. Ali təhsillilər belə bitirdiyi ixtisasdan asılı olmayaraq onlara aid olmayan işdə təcrübəçi kimi işə başlaya bilərlər. Ümumiyyətlə də yeni işçilər bilik və bacarıqları nə olur olsun, 2-3 il təcrübəçi kimi işləyirlər. 2-3 ildən bir yoxlamalar edilir və işçinin vəzifəsi arta bilir. Adətən təcrübəsiz bir ali təhsilli işçinin mütəxəssis ola bilməsi üçün 6-7 il lazım gəlir. Yaponiyada belə bir fikir hakimdir ki, “nə qədər uğurlu, ağıllı və professional olursunuz-olun, işinizin gələcəyi işçilərinizdən asılıdır”. Yaponiyada işə girən işçinin işə başladığı andan onun universitet qiymətləri tarix olar, əsas diqqət işçinin xarakteri və insanı keyfiyyətlərinə, qrupla işləmək bacarığına yönələr. Şirkət işçiləri dil tapmayanlar dahi də olsalar, işdə saxlanılmazlar. Çox önəmli məsələ isə, vakant yerlərlə bağlıdır. Belə ki, onlar heç vaxt vakant yerə xaricdən deyil, daxildən yetişdirdiklərini qoyarlar. Bu işçilərdə də əlavə motivasiya yaratmış olur. Normal işçi bilir ki, nə vaxtsa, ondan üst vəzifədə yer boşalsa və özü də normal iş keyfiyyəti göstəribsə, onun o işə alınması ehtimalı böyükdür. Bir anlıq özümüzlə müqayisə edəndə görürsən ki, bizdə əksinə ən üst səviyyədə olan bir menecer belə, rahatlıqla günlərin xoş bir günü yerinə kənardan başqa birinin gətiriləcəyindən təəccüblənmir, nə də ki, ondan altda olan işçi üzərindəki 1 addımlıq vəzifəyə vakansiya olan kimi həvəsli olmur, çünki nəticəni təxmin edə bilir. Azərbaycanda hər şeydən öncə məncə, bu düzəlməlidir. İnsanlar işlədikləri yerdə gələcəkdə onları nəyin gözləyə biləcəyini bilməlidir və ya rəhbərlər bunu onlara göstərməlidirlər. Bu olmadıqda təbii ki, işçi nə qədər təmin edilmiş olsa belə, özünü olduğu yerdə müvəqqəti hiss edəcək. Keçək mətləbə. Adətən bir işçi bir vəzifədə 7 ildən çox qala bilməz və ya 10 ildə ən azı iki vəzifə dəyişməlidir. Yapon universitetləri adətən ümumi təhsil verir, konkret ixtisasa yönəlik təhsili isə tələbələr işlədikləri müəssisələrdə alırlar. Ümumiyyətlə Yaponiyada ən balaca şirkətin belə tədrisi şöbəsi mütləq olur, o şöbə mütəmadi treninqlər sayəsində işçilərini öyrədirlər. Ən böyük yatırım insanadır deyib təhsilə o qədər fikir verirlər ki, yetişdirdikləri bir işçi işini dəyişəndə də bunu xoş qarşılamırlar.

Bəs qadınlar?

Yaponiyada müvəqqəti işləyənlərin əksəriyyəti qadınlardır. Bu qadınların da əksəri subay olanlardır. Yuxarıda dediyimiz kimi evli qadınlar daha az işləməyə meylli olurlar və ya yapon kişiləri bu cür istəyirlər. Yapon mədəniyyətinə görə qadının yeri evidir, vəzifəsi uşaqlarını böyütmək, layiqli vətəndaş yetişdirməkdir. Bu səbəbdən yapon qadınları ən çoxu 32 yaşına kimi işləyə bilirlər. Qadınların maaşı da kişilərinkinin yarısından bir az çox olur. Bununla da qadınları işləməkdən soyudurlar, desək, yanılmarıq. Maraqlıdır ki, qadınlar bəlli bir maaş səviyyəsinə çatdıqda şirkət qadını işdən çıxarır və yeni işə başlayan bir qadını işə götürür. Bir də, öncə də qeyd etdiyim kimi ali təhsilli xanımlar, orta təhsillilərə nisbətən daha çətin iş tapır, sonda da orta təhsillilərin gördükləri işləri görməyə razı olurlar. Bu səbəblə də çox yüksək vəzifələrdə qadınlar adətən olmur.

“MUDA”YA YOX!

Yaponlar israfçılığa qarşı çox həssasdırlar. Onlar təbii nemətləri, onları əhatə edən hər şeyi müqəddəs əmanət kimi qəbul edir, bu əmanəti israf etmənin böyük günah olduğuna inanırlar. Bu dəyər onların işlərinə də təbii ki, keçib. Yaponiyada belə bir fikir var ki, “lazımsız bir işi ixtisar edərkən lazımsız bir işçi də avtomatik ixtisar olunacaq”. Onlar üçün qənaətcillik, resursları minimum həddə istifadə etməklə, məhsul və müştəriyə orientasiya və bunu edərkən də ən az xərclə etmək, ən yüksək keyfiyyətə nail olmaq, ən vacibi isə tələbi ən sürətli şəkildə qarşılamaqdır. Yaponca israf MUDA deməkdir.

Yapon işçisi necə qabağa gedir?

Yaponiyada bayaq da dediyimiz kimi işçi nə qədər savadlı və bacarıqlı olur-olsun heç vaxt ondan təcrübəli olandan yüksək maaş almır. Yaponiyada təcrübəli işçi ən dəyərli sayılır. Bunu bilən gənc, savadlı yapon da səbirlə öz təcrübəsini artırıb yüksəlməyə öz növbəsinin çatma vaxtını gözləyir. Bu sistem həm maaşa, həm də vəzifəyə aiddir. Bununla da müəssisədə daha təcrübəli işçi də özündən təcrübəcə az və gənc olandan əmr almayacağına arxayın olur. Çox maraqlıdır ki, işə yeni başlayanlar, aşağı-yuxarı ilk 10 ildə bir-birilə eyni maaşı alırlar. Məsələn, 20-24 yaş arasındakı işçilərin maaşı 50-55 yaşında olanlarla müqayisədə 2-3 dəfə aşağı olur. Burada da müsbət bir məqam işçinin yaşı çoxaldıqca, vəzifəsinin artmasa belə, maaşının artacağını bilərək motivə olmasıdır. Yəni onlar üçün təcrübə olduqca önəmlidir, təcrübəsizin təcrübəlinin üstündə olmasına izn vermirlər, özləri də bir gün təcrübəli olarkən təcrübəsizdən əmr almağı sevmirlər. Qısacası onlarda “tapş” sistemi işləmir.

Bir maraqlı və mənim diqqətimi çəkən ən önəmli məsələ daha. Yuxarıda dediyim kimi Yaponiyada işçiləri müəssisə daxilində çoxlu rotasiya edirlər. Bunu bilə-bilə işçi gördüyü işi maksimum görməklə yanaşı, başqaları ilə də qarşılıqlı köməkləşmədə tənbəlliyə qətiyyən yol vermir, əlindən gəldiyi qədər iş yoldaşına kömək edir. Səbəb isə çox sadədir. Çünki o işçi bilir ki, gec-tez onu rotasiya edəcəklər və o yeni işində əvvəllər kömək etdiyi şəxsin indi onun rəhbəri də, işçisi də ola biləcəyini bilirlər. Hər iki halda da bundan çox məmnun olurlar ki, əvvəllər hansısa işçiyə yardım edə biliblər. Siz idarəetmədəki mükəmməlliyə baxın ki, bu da 100 faiz kitabla, elmlə deyil, tarixi köklərlə bağlıdır, zənnimcə.

Hər şeydən bir şey, yoxsa bir şeydən hər şey?!

Yaponları qərbdən fərqləndirən digər bir cəhət də ixtisaslaşma ilə bağlıdır. Belə ki, qərbdə adətən işçi bir sahənin mütəxəssisi olur, o sahədən kənar heç nə ilə maraqlanmır. Yaponiyada isə işçi müəssisədə çalışdığı müddətdə fərqli vəzifələrdə çalışdırıldığından hər sahədən bilgili olur. Onlar hesab edirlər ki, bir işçi sahəsinə aid bütün şeylərdən xəbərdar olmalıdır. Əksinə olduqda, yəni bir işçi bir şeyi mükəmməl biləndə onda eqo hissi oyanır, bu şeyi ən yaxşı mən edərəm tipdə fikir formalaşır ki, bu da şirkətdaxili uyumsuzluğa gətirib çıxara bilir, işçi özünü əvəzedilməz hesab eləməyə başlayır.

Onların təhsil naziri kimdir?

Nazirin kim olmasının fərqi yoxdur. Əsas odur ki, təhsil onlar üçün həyatı davam etdirmə səbəbləridir. Bu səbəbdən Yaponiyada məcburi təhsil vardır ki, ölkə əhalisinin də 99%-i 9 illik məcburi təhsili alıb. Maraqlıdır ki, gənclərin 94%-i təhsillərini universitet səviyyəsinə qədər davam edirlər. Orada orta təhsil çox çətin, ali təhsil isə müqayisədə daha asandır. Dediyimiz kimi işə girən tələbənin ali təhsil səviyyəsi çox diqqətə alınmır. Şirkətlər üçün əsl təhsilin işçinin işə başladığı andan başladığı qəbul edilir. Yeni işə girən üçün giriş mərasimi hazırlanır. Bu mərasimə işə girənin ailəsi də çağırılır, ailəsində işçiyə dəstək olması xahiş olunur. Rəhbər heyət işçini təqdim edir, nitq söylənir, bəzən ziyafət belə verilir. Məsələn, bir çox yapon şirkətlərində iş gününün başlanğıcında şirkətin himni hamı tərəfindən oxunur.

Namiq Xəlil,

Yaponiya