Mühacir

Qoca ilə üzbəüz oturmuş eynəkli kişi qəhvə dolu fincanı dodaqlarından ayırıb stolun üstünə qoydu. Ömründə ilk dəfə eşitdiyi bu mahnı onun ürəyində çoxdan qövr eləmiş bir yaranın üstünü qoparıb qanatdı. Uzaq ölkədə, özgə adamlar içərisində yad səslənən bu musiqi təranəsi onun üçün nə qədər yaxın, nə qədər doğma idi! Bu mahnıda insan qəlbinin dərinliyinə işləyən uşaqcasına bir məsumluq və paklıq onu kövrəltdi. Burada vüsal və hicran bir-birinə qovuşur, bir-birinə qarışıb həzin bir təəssürata çevrilir. O, əlini çənəsinə söykəyib, heyran-heyran mahnıya qulaq asırdı. Qrammofon valından qopan hər səsi acgözlüklə udmaq istəyirmiş kimi gözlərini səhnədən çəkmirdi. Mahnının sədaları getdikcə yavaşıdı və elə bil uzaq üfüqlərin arasında yox oldu; haradan gəlmişdisə, oraya da qayıtdı…
MühacirMəmməd Mirzə
(Rzayev Məmmədmirzə Şahsuvar oğlu)

Mühacir
(Hekayə)
(Əvvəli ötən sayımızda)
Qoca ilə üzbəüz oturmuş eynəkli kişi qəhvə dolu fincanı dodaqlarından ayırıb stolun üstünə qoydu. Ömründə ilk dəfə eşitdiyi bu mahnı onun ürəyində çoxdan qövr eləmiş bir yaranın üstünü qoparıb qanatdı. Uzaq ölkədə, özgə adamlar içərisində yad səslənən bu musiqi təranəsi onun üçün nə qədər yaxın, nə qədər doğma idi! Bu mahnıda insan qəlbinin dərinliyinə işləyən uşaqcasına bir məsumluq və paklıq onu kövrəltdi. Burada vüsal və hicran bir-birinə qovuşur, bir-birinə qarışıb həzin bir təəssürata çevrilir. O, əlini çənəsinə söykəyib, heyran-heyran mahnıya qulaq asırdı. Qrammofon valından qopan hər səsi acgözlüklə udmaq istəyirmiş kimi gözlərini səhnədən çəkmirdi. Mahnının sədaları getdikcə yavaşıdı və elə bil uzaq üfüqlərin arasında yox oldu; haradan gəlmişdisə, oraya da qayıtdı…
Mühacir
Eynəkli kişi mahnının sona çatmasını hiss etmirmiş kimi əvvəlki vəziyyətdə oturmuşdu. Gözlərindəki təəssüf və kədərdən anlamaq olardı ki, o, həmin mahnını heç olmasa bir dəfə də eşitmək istərdi. Lakin restoranda həyat öz qaydası ilə davam edirdi. Val dəyişdi. Hansı müğənnininsə fransız dilində oxuduğu mahnı sədaları ucaldı.
Bütün bu müddət ərzində qoca başını əllərinin üstünə qoyub gözlərini yummuşdu. Birdən o, qəribə şəkildə içini çəkdi. Elə bil ağlayırdı. Qocanın bu halı eynəkli kişini o qədər də təəccübləndirmədi. Qarşısındakı yarımçıq viski şüşəsindən onun sərxoş olduğu bilinirdi. Eynəklinin bu miskin qocaya ürəyi yansa da, onunla həmsöhbət olmaq fikrində deyildi. O, ofisiantın pulunu verib getməyə tələsdi. Lakin qocanın kəsik-kəsik hıçqırıqları təkrar olunanda, onun bayaq eşitdiyi mahnının təsirindən kövrəlmiş ürəyi davam gətirmədi. “Kim bilir, bu bədbəxtin dərdi nədir? Görəsən, ona bir köməyim dəyə bilərmi?” – deyə düşündü.
– Siz ağlayırsınız, cənab? – deyə o, almanca soruşdu.
Kişi tənbəl-tənbəl başını qaldırdı. Onun kirpikləri və gözlərinin altı nəm idi. Qızarmış gözlərini plaşının qolu ilə silib, qarşısında oturan adamın üzünə baxmadan içini çəkdi.
– Cənab, sizə bir bədbəxtlikmi üz vermişdir? – deyə o, təkrar soruşdu.
Qoca baxışlarını məchul bir nöqtəyə zilləyib:
– Mən indi yuxu görürdüm, cənab, -deyə o almanca cavab verdi.
Eynəkli kişi onun üzünə baxdı. Qoca həddindən çox içmiş adama bənzəyirdi. Onun bu sözlərini sərxoş adamın, yaxud bir dəlinin sayıqlaması kimi başa düşmək də o qədər ədalətli olmazdı.
– Bəli, yuxu görürdüm. Bu, qısa olsa da, olduqca
şirin bir yuxu idi.
– Siz xəstəsiniz, cənab, isitməniz vardır, – deyə eynəkli qayğıkeşliklə dilləndi.
– Düzdür, cənab, mən xəstəyəm, -deyə qoca ağır -ağır başını tərpətdi, – əbədi bədbəxtliyə məhkum olunmuş xəstə. Ancaq isitməm yoxdur, sayıqlamıram da…
Bir müddət hər ikisi susdu. Sonra yenə qoca sözünə davam elədi:
– Bir neçə dəqiqə bundan əvvəl sizin avropalılar üçün yad bir dildə oxunan mahnını eşitdinizmi?-deyə qoca soruşdu.
Eynəkli kişinin ürəyində sanki bir şey qırılıb düşdü. Cavab verməyə taqəti olmadı.Elə bil boğazı kilidlənmişdi.
– Sizin üçün nə fərqi?- deyə qoca sözünə davam elədi.
– O da bu gecə oxunan mahnılardan biri… Ancaq mən o mahnını bir də eşitmək üçün həyatımdan keçməyə hazıram.
Eynəkli təkcə:
– Bəli, gözəl mahnıdır, – deyə bildi.
– Yox, o, təkcə gözəl mahnı deyil, – qoca etiraz elədi. O, taleyin mənə bəxş etdiyi sonuncu xoşbəxtlik idi…
Qocanın səsi titrədi. O:
– Mən heç kimə lazım olmayan, kimsəsiz bir adamam, – dedi.
Məni üstündə gəzdirən torpağa da artıq bir yükəm. Mən kiməm ki?! Yurdsuz-yuvasız, evsiz-eşiksiz bir sərsəri. Vətənimdə məni çoxdan unutmuşlar.
– Kim bilir, bəlkə də, hərdənbir yad eləyən var? Bəlkə, mənim otuz il bundan qabaq cəbhədə həlak olduğumu düşünən də var? Bəlkə, Ukrayna, Belorusiya torpaqlarındakı qardaşlıq qəbirlərindən birində yatdığımı güman edənlər də var? Bəlkə, kəndimizdə cəbhədə həlak olanlardan söhbət düşəndə, mənim də adımı hörmətlə yad edirlər? Təkcə bunun xatirinə mən otuz il əvvələ qayıdıb, əsir düşdüyüm düzənlikdə ölməyə hazıram…
Qoca udqundu. Elə bil onun nəfəsi çatmırdı. Stolun üstündəki şüşədən stəkana süzüb bir qurtum içdi.
– Lakin bu, xülyadır, -dedi, – əlçatmaz bir xülya! Mən dirilər arasında kölgə kimi yaşayan bir ölüyəm. Bilirsinizmi, onda ölümdən yaman qorxurdum. Sizinkilər məni hər tərəfdən əhatəyə alanda – o, müsahibinin alman olduğunu güman edirdi – tüfəngimdəki güllələrdən birini özüm üçün saxlaya bilərdim. Belə etsəydim, indi mənim də adım qardaş qəbirlərindən birinin üstündə yazılmışdı.Lakin mən bunu etmədim. Cəsarətim çatmadı… Elə bilirdim mən ölsəm, Yer kürəsində həyat dayanacaqdır. Özümü ata yurdundan uzaqlarda, naməlum bir məzarda uzanmış kimi təsəvvür edəndə dəhşətə gəlirdim. Mənə elə gəlirdi ki, başqaları ölə bilər, lakin mən ölməməliyəm. İndi, budur, otuz ildir ki, mən ölmüşəm. Həyat əvvəlki kimi davam edir. Məni heç yadına salan da yoxdur. Bir qaşıq qanımdan qorxub vətən xaini, fərari oldum. Tüfəngi tullayıb, əllərimi qaldırdım… Mənim şərəfsizcəsinə meydanda qoyub qaçdığım yoldaşlarımın, bəlkə də, hamısı həlak oldu. Lakin onlar ölməzlik qazandılar. Ölən mən oldum.
Qoca dərindən köks ötürüb susdu. Onun bu qəmli hekayəti müsahibini mütəəssir etmişdi. Qoca uzaq yoldan gəlmiş adam kimi tövşüyürdü. Hər dəfə fikrini tamamlayanda dayanıb nəfəsini dərirdi. – İndi mən heç nədən qorxmuram, – deyə o, sözünə davam elədi. – Ölüm mənim üçün səadət olardı. O da yoxdur. Sizinkilərin mənə etdikləri təklifləri qəbul etsəydim, burada yaxşı da yaşaya bilərdim. Lakin mən bir dəfə səhv eləmişdim. Onu ikinci dəfə təkrar etmək istəmirdim. İstəsəydim, vətənimə qayıda bilərdim. Orada bir fərari kimi mənimlə necə rəftar edəcəklərindən qorxmurdum. Təki Vətən torpağında öləydim. Son dəqiqəmdə anamın mənə öyrətdiyi dildə bir neçə kəlmə eşidib, sonra gözlərimi yumaydım. Bu müqəddəs arzunu yerinə yetirməyimə təkcə bir şey mane olurdu: şəhidlərin siyahısından pozulmaq qorxusu. Qoy mənim övladlarım – əgər onlar sağdırsa – atalarının xain olduğunu bilməsinlər. Belə yaşamağımla özüm-özümdən intiqam alıram. Bu səfil həyatı bir növ mənə təsəlli verir. Etdiyim xəyanətin ən layiqli cəzası budur. Vətən torpağında həbsxanalarda qolu qandallı yatmaq mənim üçün böyük səadət olardı. Lakin mən buna da layiq deyiləm…
O, sözünə ara verib müsahibindən soruşdu:
– Mənim boşboğazlığım, bəlkə, sizi yordu?
– Yox, yox, danışın, – deyə eynəkli kişi tələsik dilləndi, – sizə məmnuniyyətlə qulaq asıram.
– Bəli, siz almanlar boş-boş söhbətləri xoşlayan deyilsiniz. Hər şeydə olduğu kimi, vaxta qənaət etməkdə də xəsissiniz. Lakin siz, cənab, başqalarından mərhəmətlisiniz. Siz Qərb dünyasında mənim hekayətimi dinləməyə razılıq verən yeganə adamsınız. Başqası, bəlkə, mənimlə bir stolda oturmağı belə özünə rəva görməzdi. Siz gəlməmişdən məni restorandan qovurdular; paltarım köhnə olduğu üçün. Bir mərhəmətli cənab mane oldu…
– Danışın, sizin hekayətinizdə ibrətamiz şeylər çoxdur, -deyə eynəkli kişi dilləndi.
– Mən bu otuz ildə Qərb dünyasını qarış-qarış gəzmişəm. Hər cür işə əl qatmışam. Çoxlu pulum olan vaxtlar da olub. Lakin mən bir şeyi – səadətimi heç yerdə tapa bilməmişəm. Harada olmuşamsa, yurdsuz bir səfil olduğumu hiss etmişəm…
Qoca stəkana süzdüyü şərabdan bir qurtum da içib, sözünə davam elədi:
– Bir gün küçədə mənə çox təsir edən bir mənzərəyə rast gəldim. Qabaq pəncəsi əzilmiş, tükü tökülmüş bir köpək istidən ləhləyə-ləhləyə dayanacaqda durmuş avtobusun altına soxuldu. O, avtobusun həmişəlik burada dayanacağını güman edirmiş. Yazıq köpək azacıq dincəlməyə macal tapmamış, avtobus yerindən tərpəndi. Köpək ayağa qalxıb özünə yeni sığınacaq axtarmağa məcbur oldu… Yəqin ki, bütün ömrü boyu ona sahiblik edən olmamışdı. Küçədə doğulub, küçədə böyümüşdü. Heç vaxt daldalanmağa daimi sığınacağı olmamışdı. Yurdsuzluğun dəhşətini dadmayan onun halını başa düşə bilməzdi. Yanımdan ötərkən onun sulanmış gözləri bir anlığa mənə zilləndi. Sonra isə qıçları dolaşa-dolaşa çıxıb getdi. Köpək getdi. Lakin onun gözlərindəki ümidsizlik ifadəsini heç cür unuda bilmirdim. Mənə aydın oldu ki, keçirdikləri səfil həyatın izi hətta köpəklərin də gözlərində öz əksini tapırmış. O anda həmin yurdsuz bədbəxtə heç kim fikir vermədi. Lakin mən onun məruz qaldığı məhrumiyyətləri ümidsiz baxışlarından oxudum. Bu zaman öz ovçarkasının ipindən tutmuş bir xanım gəlib qarşımdan keçdi. Ovçarkanın elə həyasız baxışları vardı ki! Elə bil yanından ötənlərə meydan oxuyurdu.
İlk dəfə o gün bildim ki, köpəklərin də baxışları müxtəlif olurmuş. Axsaq köpəyin baxışlarında nələr yazılmamışdı! Bunu oradan sağa-sola ötüşən adamların heç biri anlaya bilməzdi. Bizim vəziyyətimizdə bir oxşarlıq vardı. O da mənim kimi idi, mən də onun kimi. Elə bil bunu o bədbəxtin özü də anlamışdı. Yoxsa, yanımdan ötərkən dayanıb gözlərini mənə zilləməzdi. Onun səhər-axşam, vaxt-bivaxt böyrünə dəyən təpiklərin ağrısı da baxışlarında əks olunmuşdu. Mənə elə gəlirdi ki, bu ümidsiz baxışları, bu qəmli gözləri haradasa görmüşəm. Lakin xatırlaya bilmirdim. Bu əhvalatdan bir neçə gün sonra, yadımda deyil, hardasa gözüm güzgüyə sataşdı. Birdən məni dəhşət bürüdü. Həmin ümidsiz baxışları harada gördüyümü xatırladım. O, mənim gözlərim idi. İndi daha yurdsuz köpəyi mən heç vaxt unuda bilməyəcəkdim. Hər dəfə güzgüyə baxanda o yurdsuz bədbəxt mənim yadıma düşürdü. Axtarıb onu tapdım. Biz bir daha bir-birimizdən ayrılmarıq. İndi o, küçədə – restoranın qarşısında yolumu gözləyir. Yəqin ki, siz içəri girəndə onu görmüsünüz…
Müsahibim təsdiq əlaməti olaraq başını tərpətdi.
– İndi bu mahnı.., – deyə qoca kədərlə köks ötürdü. – Bu mahnının oxunduğu müddətdə mən doğulduğum ölkədə oldum. Adamların üzünə baxmadan küçələrdə veyilləndim. Qorxa-qorxa həyətimizə yaxınlaşdım, pəncərəmizdən boylandım. Bir vaxt mənə doğma olan ev-eşiyimizlə vidalaşdım. Mahnı qurtardı. Gördüyüm şirin yuxu da sona çatdı. Bu səslə həyatımın bir vaxt sona yetəcəyini duyurdum. Bilirdim ki, mənzili başa yetirmişəm. Mən ölümü hər gün gözləyirdim. Eşitmişdim ki, vəsiyyəti ürəyində qalan xəstələr əzab cəkir, çətinliklə can verirlər. Lakin mənim heç kimə deyiləsi sözüm, ediləsi vəsiyyətim yox idi. Mən və mənim o yurdsuz dostum həyatdan bir gün sakitcə, səssiz-səmirsiz getməliydik. Bu, mənə müyəssər olmurdu. Bayaq eşitdiyiniz mahnı hər şeyi həll elədi. Bu, taleyimin mənə bəxş etdiyi sonuncu xoşbəxtlik və sonuncu xəbərdarlıq idi. Ölümdən əvvəl anamın mənə öyrətdiyi dildə bir neçə kəlmə eşitməliyəmmiş…
Onun alnında soyuq tər damcıları puçurlandı. Nəfəsi təngidi. Köynəyinin düymələrini dartıb açdı. Ağzını geniş aralayıb dərindən nəfəs aldı. Başını qaldırıb, səhnəyə yenicə qayıtmış müğənninin hansı dildəsə oxuduğuna azacıq qulaq asdı. Restorandakıları gözdən keçirib, nəzərlərini müsahibinin üzündə saxladı. Sonra isə astadan, lap astadan pıçıldadı:
“Aman-aman, ayrılıq,
Olur yaaaman ayrılıq…”
O, başını yumruqlarının üstünə qoyub susdu. Həmişəlik susdu…
Onun müsahibi astadan köks ötürüb düşündü: “Bədbəxt, heç olmasa bilmədim ki, adın nədir. İmkan vermədin ki, ananın sənə öyrətdiyi dildə səninlə bir neçə kəlmə danışım. Bilmirəm, sən məni başa düşə bilərdinmi? Xosrov Ruzbehin, başqa azadlıq aşiqlərinin qətlindən danışsaydım, irticanın əlindən baş götürüb, vətənimdən didərgin düşdüyümü desəydim, məni anlayardınmı? Axı sən döyüş meydanında tüfəngini atıb qaçmısan. Lakin mən fərari deyiləm. Mən mübarizəni davam etdirirəm. Əminəm ki, bir gün vətənimə qayıdacağam. Özü də qalib kimi qayıdacağam. Hər halda, arxayın ola bilərsən, sənin ölümqabağı etirafını heç vaxt unutmayacağam…”.
Köpək isə hələ də qapının ağzında gözləyirdi…

Şərh Yaz